Ο διαμεσολαβητικός ρόλος του σκύλου Δασκάλου

Γράφει η Κατερίνα Παπαποστόλου, Εκπαιδευτικός με εξειδίκευση στην Ειδική Αγωγή, Εκπαιδεύτρια σκύλων (Απόφοιτη Kynagon Dog Trainers Academy), Συγγραφέας & Δημιουργός Ζω.Ε.Σ.

Σε μια εποχή όπου οι μορφές βίας φαίνεται να διεισδύουν σχεδόν σε κάθε κοινωνικό πλαίσιο και η παρουσία μαθητών στα ελληνικά σχολεία με διαταραχές συμπεριφοράς και ΔΕΠΥ με σοβαρά στοιχεία επιθετικότητας είναι καθημερινότητα, η εκπαιδευτική διαμεσολάβηση με έναν ειδικά εκπαιδευμένο σκύλο καθίσταται αρκετά ελπιδοφόρα και απαραίτητη.

Η εκπαίδευσή τους μέσα στην τάξη με έναν σκύλο, δεν θα πάρει σαφέστατα τη θέση του Δασκάλου παράλληλης στήριξης μα θα την ενισχύσει και μπορεί να αποφέρει μονάχα θετικά αποτελέσματα.

Ως ΔΕΠΥ (Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής) ορίζεται μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή η οποία εμφανίζεται αρκετά συχνά κυρίως στις μέρες μας στα παιδιά. Έρευνες έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος τους έχει διαφορετική λειτουργία με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η μάθηση και η συμπεριφορά τους, αλλά κυρίως ο έλεγχος των συναισθημάτων τους.

Αν και παρατηρείται χωρίς όμως διάγνωση, από τη βρεφική ηλικία, στο Δημοτικό πια αναγνωρίζεται ξεκάθαρα. Ένα περίπου 40% των παιδιών με ΔΕΠΥ αναπτύσσουν επίσης Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή, μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από χρόνια επιθετικότητα και συχνές εκρήξεις με καταστροφικές συνέπειες συχνά.

Ο Οκτώβριος έχει καθιερωθεί ως μήνας ενημέρωσης για τη ΔΕΠΥ. Η ΔΕΠΥ τα τελευταία χρόνια αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής μελέτης για πολλούς κλινικούς και κοινωνικούς επιστήμονες. Τα αδιευκρίνιστα αίτια, η υψηλή συχνότητα εμφάνισης και η πολύπλευρη θεραπευτική παρέμβαση ωθεί τους επιστήμονες στην αναζήτηση και δημιουργία νέων τεχνικών και θεραπευτικών μέσων που θα αντιμετωπίζουν τη ΔΕΠΥ πιο αποτελεσματικά.

Πολύ συχνά οι εκπαιδευτικοί έρχονται αντιμέτωποι για μια ολόκληρη σχολική χρονιά με έναν μαθητή που εμφανίζει σοβαρές διαταραχές συμπεριφοράς και η ανικανότητα συχνά κατανόησης όλων εκείνων που το παιδί κρύβει πίσω από αυτή τη διαταραχή, οδηγεί σε μια καθημερινή σχολική συνύπαρξη με άλυτα και σοβαρά προβλήματα. Και καθώς πολύ συχνά ένας Δάσκαλος παράλληλης στήριξης μέσα στην ίδια τάξη αποτελεί παράγοντα περιθωριοποίησης του παιδιού από τη μαθητική κοινότητα, γιατί να μη δοκιμάσουμε τη συνεκπαίδευση αυτού του παιδιού με τα υπόλοιπα στηριζόμενοι στις δυνατότητες ενός σκύλου εκπαιδευτικής διαμεσολάβησης; Αρκεί σαφέστατα να μην πειραματιστούμε. Για να αποφασίσουμε μιας τέτοιας μορφής εκπαιδευτική παρέμβαση χρειάζεται να κατέχουμε ως εκπαιδευτικοί άριστη γνώση αυτής της διαταραχής, άρα και της ειδικής αγωγής στο σύνολό της, άριστη γνώση της συμπεριφοράς και της ψυχολογίας του σκύλου μας και άριστη πάνω από όλα γνώση της εκπόνησης του προγράμματος θεραπευτικής παρέμβασης που είμαστε αποφασισμένοι να ακολουθήσουμε. Να ξέρουμε πού πάμε και με τι μέσα και τι δυνατότητες έχουμε. Και εκεί που πάμε με τον σκύλο, να μπορούμε να πάμε και μόνοι μας. Όχι όμως τόσο άμεσα και τόσο αποδοτικά!

Σημαντική παρατήρηση πως είμαστε απόλυτα σίγουροι πως το παιδί με ΔΕΠΥ έχει τη διάθεση και την εξοικείωση να εργαστεί με τον σκύλο, δεν το αφήνουμε ποτέ μόνο του μαζί του και πρωταρχικό μας μέλημα η μη εκδήλωση της όποιας επιθετικής συμπεριφοράς απέναντι στον σκύλο. Ο σκύλος είναι ο θεραπευτής μαζί μας, είναι συνεργάτης μας και όχι σάκος του μποξ για την εκδήλωση όποιας άσχημης συμπεριφοράς του παιδιού σε μια πιθανή του κρίση.

Η ζωοθεραπεία ορίζεται ως μια θεραπευτική μορφή προσέγγισης η οποία πραγματώνεται με τη διαμεσολάβηση ενός ειδικά εκπαιδευμένου και πιστοποιημένου για αυτή τη διαδικασία ζώου.
Αποτελεί μια ολιστική μορφή θεραπείας η οποία εφαρμόζεται κατά συνθήκη είτε ως μονοθεραπεία είτε ως συμπληρωματική θεραπεία σε άλλες κύριες.
Το πρώτο και το πιο σημαντικό βήμα για αυτή την επιλογή θεραπείας είναι η απόλυτη γνώση της ψυχοπαθολογίας του ατόμου στο οποίο σχεδιάσουμε τη θεραπευτική αυτή παρέμβαση. Να γνωρίζουμε καλά τα συμπτώματα αλλά και τις αιτίες που προκλήθηκαν αυτά. Επομένως είναι αδύνατον να ασκήσει ζωοθεραπεία σε ένα παιδί με ΔΕΠΥ εν προκειμένω ένας εκπαιδευτής σκύλου, όσο άριστη γνώση και αν έχει για την ψυχολογία του σκύλου που συνοδεύει. Και αυτό, γιατί εδώ κάνουμε λόγο για μια μορφή θεραπευτικής διαδικασίας και όχι για μια απλή επαφή με έναν άριστα κοινωνικοποιημένο σκύλο όπου η συνύπαρξή του ακόμη και ελάχιστα με έναν ασθενή θα του ενισχύσει την ψυχική του γαλήνη. Ένας ζωοθεραπευτής οφείλει να γνωρίζει άριστα τον τρόπο εξάλειψης ή μείωσης των συμπτωμάτων.

Αξίζει να σημειωθεί η σημαντική ομοιότητα της εκπαίδευσης ενός σκύλου με την εκπαίδευση ενός παιδιού με διαταραχές συμπεριφοράς. Όπως πολλοί κηδεμόνες σκύλων με θέματα συμπεριφοράς έτσι και πολλοί κηδεμόνες αυτών των παιδιών εστιάζουν τόσο πολύ στις αρνητικές συμπεριφορές τόσο που ξεχνούν να ενισχύσουν τις θετικές.
Και μια από τις πιο δύσκολες προκλήσεις είναι να βοηθήσει κανείς τους κηδεμόνες να μάθουν να επαινούν την καλή συμπεριφορά. Η επιβράβευση της καλής ή η «τιμωρία» (αγνόηση) της κακής συμπεριφοράς δεν είναι καμιά επαναστατική ιδέα! Οι κηδεμόνες τόσο σκύλων όσο και παιδιών με ΔΕΠΥ, συχνά διστάζουν να επαινέσουν μια συμπεριφορά ή να χρησιμοποιήσουν ενισχυτική προσέγγιση, επειδή θεωρούν την καλή συμπεριφορά αυτονόητη. «Είναι αυτονόητο να παραμένει το παιδί ή ο σκύλος ήσυχος για αρκετές ώρες τη μέρα», θα πουν χωρίς να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν πως τίποτα απολύτως δεν είναι αυτονόητο!

Συνήθως τα υπερκινητικά παιδιά έχουν ανάγκη να βρίσκονται σε συνεχή εγρήγορση, όπως ακριβώς και οι σκύλοι μικρής κυρίως ηλικίας. Σε μια σχολική τάξη λοιπόν μπορείτε να τους κρατάτε απασχολημένους, αναθέτοντάς τους να κάνουν πράγματα, να συνεργάζονται και να επιβραβεύουν ο ένας τον άλλον, δείχνοντας παράλληλα και στους υπόλοιπους συμμαθητές τους την άριστη σχέση που έχουν. Όπως ένας κηδεμόνας σκύλου οφείλει να θέσει στον τετράποδο φίλο του όρια αγάπης που δεν μπαίνουν ποτέ για να τιμωρήσουμε ένα ζώο, αλλά για να το συγκρατούμε από το να διακινδυνεύσει τη σωματική του ακεραιότητα και για να το καθησυχάζουμε, έτσι και ένας Δάσκαλος παιδιού με ΔΕΠΥ οφείλει να θέσει από την πρώτη μέρα του σχολείου τους κανόνες της τάξης.

Η εγκαθίδρυση πάντως της θεραπευτικής σχέσης ανάμεσα στο παιδί με διαταραχές συμπεριφοράς και τον θεραπευτή του (Δάσκαλο) με ενδιάμεσο πάντα το ζώο διαμεσολαβητή γίνεται σταδιακά.
Η αυθόρμητη αλληλεπίδραση (Spontaneous Interaction) του παιδιούμε το ζώο, αποτελεί και αυτό από μόνο του ένα πολύ σημαντικό βήμα της θεραπευτικής διαδικασίας. Ο πηγαίος αυθορμητισμός ενός σκύλου κουμπώνει τόσο εύστοχα με τον υπέρμετρο ενθουσιασμό συχνά ενός παιδιού με ΔΕΠΥ και τους φέρνει τόσο κοντά. Επίσης, αρκετές φορές το ζώο αποτελεί και ένα κάτοπτρο (καθρέπτη) για την εικόνα του παιδιού. Πολύ μεγάλης σημασία είναι η κάθε επαφή του παιδιού με ΔΕΠΥ με τον σκύλο Δάσκαλο να καταλήγει πάντα σε κάτι θετικό για το παιδί και τον σκύλο. Να ζητάει για παράδειγμα το παιδί από τον σκύλο να του φέρει τη μπάλα, ο σκύλος να του την πηγαίνει και να επιβραβεύεται, αλληλοπροσθέτοντας ο ένας στον άλλον θετικά συναισθήματα. Την επιτυχία του αυτή ο μαθητής θα τη θυμάται και στην επόμενη επαφή με τον σκύλο και θα υφίσταται έτσι μια θεραπευτική επιβραβευτική ανάδραση.

Αξίζει να διευκρινιστεί πως σε ένα παιδί με ΔΕΠΥ, δεν μειώνουμε εμείς ως Δάσκαλοι την υπερκινητικότητα, αλλά επιλεγούμε έμμεσα και εύστοχα δραστηριότητες είτε με τη συμμετοχή του σκύλου είτε όχι, που ενισχύουν θετικά την επιθυμητή θεραπευτική συμπεριφορά. Παραδειγματικά, το παιδί πετώντας την μπάλα στον σκύλο για να του την φέρει, βάζοντάς του φαγητό την ίδια πάντα ώρα κάθε μέρα ή κάνοντάς τον μια βόλτα, ενισχύει την υπευθυνότητά του. Οι σκύλοι διαμεσολαβητές, εάν διαπαιδαγωγηθούν σωστά, δύναται να μας παρέχουν έναν τεράστιο αριθμό πληροφοριών για το παιδί με το οποίο εμείς δουλεύουμε.

Ανακεφαλαιώνοντας, ένας σκύλος Δάσκαλος σε μια τάξη συμπερίληψης όπου συνυπάρχουν μαθητές με ΔΕΠΥ με τους άλλους, εργάζεται δίνοντας καινούριες μορφές επικοινωνίας όπως η εξωλεκτική, αλλά και απλόχερη παροχή αισθητηριακής, συναισθηματικής και πνευματικής κινητοποίησης.

Συνοψίζοντας, η διαμεσολάβηση ενός σκύλου στην εκπαίδευση παιδιών με διαταραχές συμπεριφοράς αποτελεί πια μονόδρομο για όλους εκείνους τους εκπαιδευτικούς που έχουν αποφασίσει πως το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα είναι αναχρονιστικό και μη αποδοτικό. Ένας σκύλος Δάσκαλος εγκαινιάζει μια τάξη συμπερίληψης μαθητών με τις δικές του ιδιαιτερότητες ο καθένας, όπου η περιθωριοποίηση μαθητών με ΔΕΠΥ δεν έχει θέση ούτε από τους συμμαθητές του, ούτε από τους Δασκάλους του, ούτε από τους άλλους γονείς των μαθητών της τάξης. Πάντως όσο οι μηχανισμοί κοινωνικοποίησης μέσα στο σχολείο υστερούν και δείχνουν αδυναμία προσαρμογής στα νέα κοινωνικά δεδομένα, όσο η σχολική κοινότητα δεν μπορεί να ανταποκριθεί λόγω της απουσίας ολοκληρωμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων παρέμβασης για αυτά τα παιδιά αλλά και ελλιπούς επιστημονικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών, όσο η ανάδειξη των αρετών κάθε μαθητή παραμελείται, όσο η φιλοζωική κουλτούρα αγνοείται επιδεικτικά από την εκπαιδευτική κοινότητα, τόσο η εκδήλωση φαινομένων βίας μέσα και έξω από τα σχολεία θα αναζωπυρώνεται. Και εμείς αυτό άραγε θέλουμε τελικά;

Για κάποια παιδιά το σχολείο εκτός από φορέας εκμάθησης και κοινωνικοποίησης δύναται να αποτελέσει και μια επανορθωτική εμπειρία σε πολλαπλά επίπεδα όπου οι αναχρονιστικές απόψεις εκπαιδευτικών θέτουν συνεχώς περιορισμούς στα όνειρά τους. Και ένα παιδί με ΔΕΠΥ έχει δικαίωμα να κάνει πράξη όλα όσα ονειρεύεται και αγαπά! Οι σύγχρονες διεπιστημονικές προσεγγίσεις, όπου η διαμεσολάβηση με έναν σκύλο Δάσκαλο μέσα στην τάξη συνιστά σημαντικό παράγοντα ολόπλευρης ανάπτυξης της προσωπικότητας ενός μαθητή αλλά και επιτυχίας στην κοινωνική ένταξή του αλλά και οι νέες εκπαιδευτικές συνθήκες «απαιτούν» την ομαλή ένταξη όλων των μαθητών στη σχολική πραγματικότητα, προωθούν τάξεις συμπερίληψης και όχι περιθωριοποίησης και καθιστούν πιο επιτακτική από ποτέ την ανάγκη εκπόνησης καινοτόμων εκπαιδευτικών προγραμμάτων με πολυεπίπεδες διαστάσεις για την κάλυψη των εκάστοτε αναγκών της καθεμίας σχολικής κοινότητας. Και ένας ειδικά εκπαιδευμένος σκύλος διαμεσολαβητής είναι πολύτιμο μέρος αυτής της νέας εκπαιδευτικής διαδικασίας!