Ζώα στα παραμύθια

Μια ιστορική αναδρομή και το σήμερα.
Ποιος από εμάς δεν θα παραδεχτεί αλήθεια ότι, όταν ήταν παιδί, υπήρχαν ζώα που τα φοβόταν ή που τα αντιπαθούσε, γιατί τα παραμύθια που άκουγε για αυτά ήταν συχνά τρομακτικά;

Γράφει η Κατερίνα Παπαποστόλου, Εκπαιδευτικός με εξειδίκευση στην Ειδική Αγωγή, Εκπαιδεύτρια σκύλων, Συγγραφέας & Ιδρύτρια Ζω.Ε.Σ.

Η τάση στις ιστορίες να υπάρχουν ήρωες ζώα είναι πανάρχαια και ξεκινά σχεδόν με την έναρξη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, εφόσον ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» βάζει το άλογο του Αχιλλέα, τον Ξάνθο, να προλέγει τον θάνατο του αφέντη του, ενώ η αρχαία ελληνική μυθολογία έχει να επιδείξει μεγάλη ποικιλία μύθων με ζώα που μιλούν και πράττουν σαν άνθρωποι. Ο Αριστοφάνης στις κωμωδίες του θα αξιοποιήσει το στοιχείο των ανθρωπόμορφων ομιλούντων ζώων και ιδιαίτερη άνθηση θα γνωρίσει η χρήση των ζώων ως ήρωες με ανθρώπινα χαρακτηριστικά από τον Αίσωπο στους μύθους του.
Στη ρωμαϊκή εποχή ο ποιητής Οβίδιος στο έργο του «Μεταμορφώσεις» αναφέρεται σε ελληνικούς και ρωμαϊκούς μύθους όπου άνθρωποι μεταμορφώνονται σε ζώα και το αντίστροφο και συχνάζουν και σκέπτονται όπως οι άνθρωποι. Σπουδαίοι μυθογράφοι όπως ο Λαφονταίν στη Γαλλία και αργότερα ο Κρύλοφ στη Ρωσία γράφουν μύθους που βρίσκουν μεγάλη απήχηση στο κοινό κατά το παράδειγμα του Αισώπου με τα ζώα να αποτελούν συχνά τους πρωταγωνιστές. Στα νεότερα χρόνια, η νεοελληνική λαϊκή παράδοση εμπεριέχει πολλά λαϊκά παραμύθια με ήρωες ομιλούντα ζώα.
Τα ζώα που μπορούν να μιλούν, που είναι χρήσιμα στον άνθρωπο, ή αυτά που έχουν μαγικές ιδιότητες εμφανίζονται σε όλα τα παραμύθια του κόσμου και κάποιες φορές το ζώο που βοηθά τον άνθρωπο δεν απαιτεί ανταλλάγματα, απλώς χρησιμοποιεί τις μαγικές δυνάμεις του ή ακόμα και την εξυπνάδα του για να βοηθήσει τον ήρωα και την ηρωίδα, όπως π.χ. στον «Παπουτσωμένο Γάτο» ή στη «Σταχτοπούτα»
Σε πολλά ελληνικά λαϊκά παραμύθια τα ζώα παριστάνονται γεμάτα ευγνωμοσύνη προς τον κηδεμόνα τους που με κάποιο τρόπο τα έχει ευεργετήσει. Ωστόσο, συχνά παριστάνονται βίαια και απειλητικά.
Για πολλά χρόνια εμφανίζονταν στη λογοτεχνία ζώα που έχουν «παρεξηγηθεί» και χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα οι άνθρωποι, το όνομά τους ως χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης: Είσαι φίδι, είσαι αλεπού, είσαι σκουλήκι…
Ζήσαμε σε εποχές που ερμηνεύσαμε την προσπάθεια του λύκου να επιβιώσει ως κακία και την επινοητικότητα της αλεπούς ως πονηριά. Ο στερεοτυπικός και μονοδιάστατος χαρακτήρας των ζώων- πρωταγωνιστών διατηρήθηκε για πολλά χρόνια, προκαλώντας πολλές προκαταλήψεις που χρειάστηκαν πάρα πολλά χρόνια και πάρα πολλά παραμύθια για να ανατραπούν.
Στον κόσμο των παραμυθιών η αλεπού υπήρξε πολύ συχνά πονηρή, το φίδι μοχθηρό, το αρνί άβουλο και αθώο, ο λύκος άπληστος, ο τζίτζικας ανέμελος και τεμπέλης, το μυρμήγκι εργατικό, ο γάιδαρος υπομονετικός και ανόητος, τα ποντίκια βρώμικα, ενώ το λιοντάρι πάντα δυνατό και αρχοντικό. Ακόμη και στα σύγχρονα παραμύθια που έχουν γραφεί για να ανατρέψουν μια προκατάληψη για ένα ζώο, πολύ συχνά μεταδίδουν μια νέα προκατάληψη για ένα άλλο! Έχουμε διαβάσει για λύκους που κυνηγούν ύπουλα κακά γουρούνια! Σε κάθε περίπτωση ο εξανθρωπισμός των ζώων πάντως για πολλά χρόνια δέχθηκε δριμύτατη κριτική από όλους εκείνους που θεωρούσαν πως τα ζώα ήταν κατώτερα όντα του ανθρώπου και επομένως πώς γίνεται να μιλούν ή να νιώθουν ή να σκέφτονται!
Ένα από τα πιο «αδικημένα» ζώα των παραμυθιών η αλεπού, είχε συχνά ως αντίπαλό της, και αντίζηλό της τον λύκο και το λιοντάρι – βασιλιά που είχε μαζί της μια περίπλοκη σχέση. Είναι ο βασιλιάς της, εκείνη είναι άλλοτε υποτελής, υπηρέτης του και άλλοτε τον αμφισβητεί και στο τέλος σφετερίζεται το θρόνο του. Τον μεσαίωνα καθιερώνεται η αντίθεση μεταξύ της επιτήδειας, πονηρής αλεπούς και του κακού λύκου που είναι όμως τότε και ανόητος και βάναυσος.
Η αλεπού στην οποία αναφέρονται οι μεσαιωνικές παραδόσεις είναι η πυρόξανθη αλεπού και καθώς το κοκκινωπό χρώμα είναι από τη Βίβλο το χρώμα του κακού, το τρίχωμά της συνέβαλε σε σημαντικό βαθμό στην αρνητική πλευρά της εικόνας της.
Ο Κίπλινγκ και ο Τζακ Λόντον στις αρχές του 20ου αιώνα δίνουν στον λύκο τη χαμένη του μεγαλοπρέπεια και τον τοποθετούν κυρίαρχο μέσα στη φύση ακόμα κι αν στις ιστορίες τους είναι επικίνδυνος και σε πόλεμο με τον άνθρωπο.
Στο πέρασμα των χρόνων η εικόνα της αλεπούς μεταβάλλεται αργά αλλά σταθερά. Το 1943, στον Μικρό Πρίγκιπα του Αντουάν Σαίντ Εξυπερύ παρουσιάζει τη «σοφή» αλεπού να συνομιλεί μαζί του και τα λόγια της να είναι το συστατικό της δομής όλης της ιστορίας.
Η παρουσία του λύκου είναι έντονη τόσο στην αρχαία ελληνική μυθολογία όσο και στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Πριν από τον Μεσαίωνα, ο λύκος παρουσιάζεται ως στοργική μητρική φιγούρα στην ιστορία του Ρώμου και του Ρωμύλου, ενώ στην άλλη άκρη του Ατλαντικού ο λύκος κατέχει θέση ευλαβείας από τους Ιθαγενείς Αμερικάνους. Έχει όμως δυσφημιστεί πολύ στη δυτική λογοτεχνική παράδοση κάτι που έχει βλάψει την επιβίωσή του. Ως κακός και βάναυσος στα παραμύθια αργεί περισσότερο να εξελιχθεί σ’ έναν συμπαθητικό ήρωα για παιδιά, αν και τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να παρουσιαστεί ως χορτοφάγος, καλλιεργημένος, κυνηγημένος από την Κοκκινοσκουφίτσα και το άγριο Ρούνη, το ύπουλο, κακό γουρούνι, έχοντας ως συνέπεια αυτό να παρεξηγηθεί ένα άλλο ζώο στη θέση του!

Σχέση με το νερό στα παραμύθια έχουν τις πιο πολλές φορές ο βάτραχος και τα ψάρια που συνήθως, πιάνονται και αφήνονται μετά και έτσι γίνονται πηγές αγαθών. Πολύ συχνά στα παραμύθια πολλά ζώα θυσιάζονται για να προσφέρουν στον ήρωα τροφή ή το δέρμα τους ή γεννιούνται την ίδια μέρα με εκείνον και γίνονται οι υπηρέτες του. Eνώ οικογένειες που προέρχονται από μια ένωση ζώου συναντώνται σε ιστορίες μυθολογίας στην Ευρώπη, στην Ασία, στην Αφρική και στην Αυστραλία. Τότε άλλωστε δεν υπήρχε θέμα «κτηνοβασίας» μιας που το παραμύθι λειτουργούσε και λειτουργεί σε μια φυσική κατάσταση πέρα από τον χρόνο όπου ζώο και άνθρωπος δεν είναι παρά μορφές ζωής που εναλλάσσονται μεταξύ τους. Πολύ συχνά επίσης στα παραμύθια τα ζώα βοηθούν το ένα το άλλο.
Τα πουλιά ήταν πάντα αγγελιοφόροι των θεών καθώς συμβολίζουν την πτήση, την άνοδο στον ουρανό καθώς και τη μετάβαση σε υψηλότερα συνειδησιακά επίπεδα. Τα «σοφά πουλιά» μιλάνε και προφητεύουν, ιδιαίτερα ο δρυοκολάπτης, το κοράκι που έχει ιδιαίτερη θέση στους κελτικούς και ινδιάνικους μύθους και ιστορίες αλλά και ο κούκος. Ενώ υπάρχουν πολλά ζώα, κύκνοι, άλογα και γάτες που έσερναν άμαξες. Τα ζώα πάντως που φαίνονταν εχθρικά συνήθως ήταν μαγεμένοι άνθρωποι που περίμεναν τη λύτρωσή τους.
«Φάε το φαγητό σου, γιατί αλλιώς θα σε δώσω στους λύκους να σε φάνε», «Κοιμήσου, γιατί αλλιώς θα έρθει η κακιά αρκούδα να σε πάρει», «Διάβασε τα μαθήματά σου, γιατί θα σε δαγκώσει ο σκύλος», είναι ελάχιστες από τις εκφράσεις αλλά και η αρχή παραμυθιών που πολλοί γονείς επινοούν και χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα, προσδίδοντας στα ζώα χαρακτηριστικά που οδηγούν τα παιδιά να τα μισούν ή να τα φοβούνται. Αν προσθέσουμε σε αυτές όλες τις εκφράσεις που χρησιμοποιούν μέχρι και σήμερα ακόμη και πολλοί από όλους εκείνους που δηλώνουν πως αγαπούν τα ζώα «χοντρή σαν φάλαινα», «δεν έχει το θάρρος να μιλήσει, είναι κότα», «τρώει σαν το βόδι», «δουλεύει σαν το σκυλί», «κακό σκυλί, ψόφο δεν έχει», «κοιμάται σαν μοσχάρι», «έχει υπομονή γαϊδάρου», «περπατάει σαν χελώνα», «δεν συγχωρεί, είναι καμήλα», «πάει όπου πηγαίνουν οι άλλοι, άμυαλος σαν πρόβατο», «κακάσχημος σαν πίθηκος» ή τη σύνδεση πολλών ζώων με την κακοτυχία όπως η μαύρη γάτα ή η κουκουβάγια, τότε έχουμε ακόμη πολλά βήματα να κάνουμε, μέχρι να καταλάβουμε το μεγαλείο της ψυχής των ζώων μα και τον μαγικό τους κόσμο αλλά και να πάρουν στα παραμύθια τη θέση που τους αξίζει. Αναμφισβήτητα όμως, υπάρχουν εξαιρετικά παραμύθια και ιστορίες πια που καταρρίπτουν κάθε μύθο και κάθε φόβο ή αντιπάθεια για τα ζώα.

Το παραμύθι σε κάθε περίπτωση δεν είναι μόνο ψυχαγωγία για τα παιδιά. Είναι το μέσο που τα βοηθά να αποκαλύψουν την εσωτερική τους φύση, με τις άπειρες ηθικές και πνευματικές της δυνατότητες, αλλά και ο πιο άμεσος ίσως τρόπος για να οδηγηθούν με ασφάλεια στην ωριμότητα. Από τα αρχαία κιόλας χρόνια άλλωστε οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν, ανέλυαν και κατανοούσαν την πραγματικότητα μέσα από ιστορίες. Δεν είναι τυχαίο επίσης πως κάθε φορά που διαβάζουμε ένα παραμύθι στα παιδιά αρχίζουμε κι εμείς οι ίδιοι να διακρίνουμε μηνύματα που μέχρι τώρα δεν είχαμε προσέξει.
Τα ζώα στα παραμύθια μα και στην αληθινή ζωή συμβολίζουν την ενστικτώδη και διαισθητική πλευρά της ζωής.
Στα παραμύθια και τις ιστορίες που απευθύνονται σε παιδιά –ειδικά μικρότερης ηλικίας-οι μικροί αναγνώστες εύκολα ταυτίζονται με τα ζώα που πρωταγωνιστούν σε αυτές.
Εν κατακλείδι, η παρουσία των ζώων ως ηρώων στα παιδικά βιβλία και παραμύθια είναι εξαιρετικά ευεργετική και ωφέλιμη για την ψυχολογία μικρών και μεγάλων, αρκεί να παρουσιάζουν την πραγματική τους εικόνα και όχι προσδίδοντάς τους χαρακτηριστικά που τα αδικούν και δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Καλλιεργεί την ενσυναίσθηση και την ευαισθησία των παιδιών απέναντι στα ζώα και βοηθά στη διαμόρφωση μιας θετικής στάσης απέναντί τους. Η ύπαρξη μάλιστα ιστοριών και παραμυθιών που ανατρέπουν την απειλητική πλευρά συγκεκριμένων ζώων, όπως ήταν για πάρα πολλά χρόνια ο «κακός λύκος», βοηθά να αναπτύξουν τα παιδιά κριτική σκέψη και να δουν πέρα από τα καθιερωμένα και τα στερεότυπα και να συμβάλουν ως μελλοντικοί πολίτες στη δημιουργία μιας πιο ανεκτικής και δίκαιης κοινωνίας, αλλά και να αγαπήσουν όλα τα ζώα όπως πραγματικά τους αξίζει. Μια φορά κι έναν καιρό λοιπόν…
ΠΗΓΕΣ:
Τα ζώα ως πρωταγωνιστικά πρόσωπα στο έργο της Καλλιόπης Σφάελλου
Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών, J.C.Cooper
Αποκαλύπτοντας τα παραμύθια, www.kids.in.gr